Class 10 Science Chapter 3 ধাতু আৰু অধাতু | question answers | kjv class 10 science lesson 3 |

Q. 2. ভৌতিক ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ধাতুৰ সংজ্ঞা লিখা। 

Ans. ভৌতিক ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ধাতুক চিক্‌মিকনি থকা, কঠিন, ঘাত সহনীয়, নমনীয়, তাপ আৰু বিদ্যুতৰ সুপৰিবাহী, উচ্চ গলনাংক আৰু উতলাংক বিশিষ্ট আৰু হাতুৰীৰে কোবালে শব্দ সৃষ্টি কৰা মৌল হিচাপে সংজ্ঞাবদ্ধ কৰিব পাৰি।

Q. 3. তৰল অৱস্থাত থকা এটা ধাতু আৰু এটা অধাতুৰ নাম লিখা। 

Ans. তৰল ধাতু: মার্কাৰী (Hg)

তৰল অধাতু: ব্ৰমিন (Br). 

Q. 4. দুটা ধাতুকল্পৰ নাম লিখা।

Ans. ছিলিকন (Si) আৰু জার্মেনিয়াম (Ge)।

Q. 5. বিদ্যুতৰ কুপৰিবাহী এটা ধাতু আৰু বিদ্যুতৰ সুপৰিবাহী এটা অধাতুৰ নাম লিখা। 

Ans. বিদ্যুতৰ কুপৰিবাহী এটা ধাতু হ’ল বিছমাথ (Bi)। বিদ্যুতৰ সুপৰিবাহী এটা অধাতু হ’ল গ্রেফাইট।

Q. 6. ধাতুবোৰ কিয় বিদ্যুত ধনাত্মক ধর্মৰ?

Ans. ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়াত ধাতুবোৰে সিহঁতৰ যোজক কক্ষৰ পৰা সহজে ইলেক্ট্রন হেৰুৱাই ধনাত্মক আধানযুক্ত আয়ন (কেটায়ন)ত পৰিণত হয় বাবে ধাতুবোৰ বিদ্যুত ধনাত্মক ধৰ্মৰ। উদাহৰণস্বৰূপে, ৰাসায়নিক বিক্রিয়াত পটেছিয়াম (K) ইয়াৰ যোজক ইলেক্ট্রন e⁻ হেৰুৱাই পটেছিয়াম আয়ন, K⁺ হয়।

‘K → K⁺ +e⁻

Q.7. ধাতুবোৰ কিয় বিজাৰক পদার্থ?

Ans. ৰাসায়নিক বিক্রিয়াবোৰত ধাতুৰ পৰমাণুবোৰে সিহঁতৰ যোজক কক্ষৰ পৰা সহজে ইলেক্ট্রন হেৰুৱায় আৰু ধনাত্মক আধানযুক্ত আয়ন (কেটায়ন) লৈ জাৰিত হয়। গতিকে, ধাতুৰ বিক্ৰিয়াবোৰক ৰিডক্স বিক্রিয়া বোলা হয়। ৰিডক্স বিক্ৰিয়াবোৰত জাৰিত হোৱা পৰমাণুটোক বিজাৰক দ্ৰব্য বোলা হয়। গতিকে, ধাতুবোৰ বিজাৰক পদার্থ।

Q. 8. সোণক প্ৰকৃতিত কিয় মুক্ত অৱস্থাত পোৱা যায়?

Ans. সোণ এবিধ কম পৰিমাণে সক্রিয় ধাতু। ই বায়ুমণ্ডলত থকা জলীয় বাষ্প, অক্সিজেন আৰু কার্বন-ডাই-অক্সাইডৰ সৈতে সহজে বিক্রিয়া নকৰে। সেইবাবে, সোণক প্ৰকৃতিত মুক্ত অৱস্থাত পোৱা যায়।

Q. 9. কণাৰে পনীয়া আৰু জাৰক গুণ নথকা এছিডৰ পৰা হাইড্ৰ’জেন মুক্ত কৰিব নোৱাৰে কিয়?

Ans. কপাৰে পনীয়া আৰু জাৰক গুণ নথকা এছিডৰ সৈতে বিক্রিয়া নকৰে। বিদ্যুত বাসায়নিক শ্রেণী বা সক্রিয়তা শ্ৰেণীত হাইড্ৰ’জেনৰ তলত কপাৰ অৱস্থিত। এছিড়ত থকা হাইড্ৰ ‘জৈন আয়নবোৰ বিজ্ঞাৰণৰ বাবে প্রয়োজন হোৱা ইলেক্ট্ৰ’ন ই এৰি নিদিয়ে। গতিকে, কপাৰে পনীয়া আৰু জাৰক গুণ নথকা এছিডৰ পৰা হাইড্ৰজেন মুক্ত কৰিব নোৱাৰে।

Q. 10. ছ’ডিয়ামক বিদ্যুত বিজ্ঞাৰণ পদ্ধতিৰে নিষ্কাশন কৰোঁতে বিদ্যুত কোষটোত কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড কিয় যোগ দিয়া হয়?

Ans. বিগলিত ছডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ গলনাংক খুব বেছি, প্রায় 800°C। এই উষ্ণতাত ইয়াক বিগলিত অৱস্থাত ৰখাটো অতি কঠিন। বিগলিত ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ লগত কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড যোগ কৰিলে, গলনাংক 600°C লৈ নামি আহে। এই কাৰণে, ছডিয়ামক বিদ্যুত বিজারণ পদ্ধতিবে নিষ্কাশন কৰোঁতে বিদ্যুত কোষটোত কেলছিয়াম ক্ল’ৰাইড যোগ দিয়া হয়।

Q. 11. ধাতু মল কি?

Ans. খনিৰ পৰা আহৰণ কৰাৰ পিছত, অশুদ্ধিৰ ৰূপত মাটি বা শিলজাতীয় পদার্থ। আদি মণিকৰ সৈতে মিহলি হৈ থাকে। এই অশুদ্ধিবোৰক খনিজ মল বোলা হয়। বিগালক নামৰ এবিধ পদার্থ আকৰব লগত যোগ কৰি খনিজ মল আঁতৰোৱা হয়। বিগালকে খনিজ মলৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি গলিত দ্ৰৱ উৎপন্ন কৰে। এই দ্ৰৱটো পাতল হোৱা বাবে, গলিত ধাতুৰ ওপৰত ওপত্তি থাকে আৰু ইয়াক তাৰ পৰা আঁতৰোৱা হয়। এই গলিত দ্ৰৱটোক খাতুমল বোলা হয়। আকৰত থকা খনিজ মল আম্লিক বা ক্ষাৰৰ্কীয় হ’ব পাৰে। খনিজ মলখিনি আম্লিক প্ৰকৃতিৰ হ’লে, ক্ষাৰৰ্কীয় বিগালক ব্যৱহাৰ কৰা হয়। আনহাতে, খনিজ মল মিনি ক্ষাৰকীয় প্ৰকৃতিৰ হ’লে, আম্লিক বিগালক ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

খনিজমল              বিগালক                ধাতুমল     

SiO₂                +        CaO        →      CaSiO₃ 

(আম্লিক)                    (ক্ষাৰকীয়)

MnO                  +        SiO₂      →        MnSiO₃

(ক্ষাৰকীয়)           (আম্লিক)

Q. 12. ধাতু আৰু অধাতুৰ পাৰ্থক্য দেখুৱাবলৈ দুটাকৈ ভৌতিক আৰু দুটাকৈ ৰাসায়নিক ধর্ম উল্লেখ কৰা।

Ans. ভৌতিক ধর্ম:

                                           ধাতু                                                                                                        অধাতু

(a) ধাতুবোৰ নমনীয় অর্থাৎ ধাতুবোৰক টানি তাঁৰ প্ৰস্তুত কৰিব পৰা যায়।               (a) অধাতুবোৰ নমনীয় নহয়।

(b) ধাতুবোৰ বিদ্যুতৰ সুপৰিবাহী। ব্যতিক্রম বিছমাথ (Bi)                                       (b) অধাতুবোৰ বিদ্যুতৰ কুপৰিবাহী। ব্যতিক্রম : গ্রেফাইট।

■ ৰাসায়নিক ধর্ম:

                                         ধাতু                                                                                                                অধাতু

(a) ধাতুবোৰ বিদ্যুত ধনাত্মক মৌল।                                                                        (a) অধাতুবোৰ বিদ্যুত ঋণাত্মক মৌল।

(b) ধাতুবোৰে ক্ষাৰকীয় অক্সাইড গঠন কৰে।                                                   (b) অধাতুবোৰে আম্লিক অক্সাইড বা নিৰপেক্ষ অক্সাইড গঠন করে।

Q. 13. ধাতুকল্পবোৰ কি? মুঠ কেইটা ধাতৃকল্প আছে? এই কেইটাৰ নাম লিখা। 

Ans. কিছুমান মৌলই ধাতু আৰু অধাতু দুয়োবিধবে ধর্ম দেখুৱায়। এনেকুৱা মৌলবোৰক ধাতুকল্প বোলা হয়। মুঠতে দুটা ধাতুকল্প আছে। এইবোৰ হ’ল বৰণ (B), ছিলিকন (Si), জার্মেনিয়াম (Ge), আর্জেনিক (As), এন্টিমনি (Sb) আৰু টেলুৰিয়াম (Te)।

Q. 14. পার্থক্য দেখুওৱা :

(i) খনিজ পদার্থ আৰু আকৰ : 

(ii) দগ্ধীকৰণ আৰু তাপজাৰণ।

Ans. (i) খনিজ পদার্থ আৰু আকৰ: পৃথিৱীৰ খোলাটোত পোৱা, ধাতু আৰু ইয়াৰ যৌগবোৰত থকা প্রাকৃতিক গোটা পদার্থ বোৰক খনিজ পদার্থ বোলা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, প্রকৃতিত পোৱা CaCO₃ NaCl, Fe₂S₃ আদি খনিজ পদার্থ। যিবোৰ খনিজ পদার্থৰ পৰা ধাতৃবোধ লাভজনক ভাৱে আৰু কম খৰছত আহৰণ কৰিব পাৰি, তেনেবোৰ খনিজ পদার্থক আকৰ বোলা হয়। কিছুমান খনিজ পদাৰ্থত বেছি পৰিমাণে ধাতু আৰু অতি কম পৰিমাণে অশুদ্ধি থাকে, আনহাতে কিছুমান খনিজ পদাৰ্থত কম পৰিমাণে ধাতু আৰু বেছি পৰিমাণে অশুদ্ধি থাকে। সেইবাবে, ধাতু নিষ্কাশন কৰোঁতে | সকলোবোৰ খনিজ পদার্থ ব্যৱহাৰ কৰিব নোৱাৰি। উদাহৰণস্বৰূপে, বক্সাইট আৰু | বোকা এলুমিনিয়ামৰ খনিজ পদার্থ। অৱশ্যে বক্সাইটৰ পৰাহে লাভজনকভাৱে আৰু কম খৰছত এলুমিনিয়ামৰ নিষ্কাশন কৰা হয়। গতিকে এলুমিনিয়ামৰ আকৰ বক্সাইটহে বোকা নহয়।

(a) সকলোবোৰ আকৰ খনিজ পদার্থ, কিন্তু সকলোবোৰ খনিজ পদার্থই আকৰ নহয়। 

(b) আকৰত বেছি পৰিমাণে ধাতু আৰু কম পৰিমাণে অশুদ্ধি থাকে। 

(ii) দগ্ধীকৰণ আৰু তাপজাৰণ:

দগ্ধীকৰণ তাপজাৰণ

(i) বায়ুৰ অনুপস্থিতিত গলনাংকৰ তলত আকবক প্রচণ্ডভাবে উত্তপ্ত কৰা প্রক্রিয়াটোৱেই হ’ল দগ্ধীকৰণ। (i) আকৰ এটাক বায়ুৰ উপস্থিতিত, গলনাংকৰ তলত, জাৰণ হ’ব পৰাকৈ প্ৰচণ্ডভাৱে উত্তপ্ত কৰা প্ৰক্ৰিয়াটোৱেই হ’ল তাপজাৰণ।

(ii) অক্সাইড বা কার্বনেট আকৰৰ ক্ষেত্ৰত দন্ধীকৰণ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। (ii) ছালফাইড আকৰৰ ক্ষেত্ৰত তাপজাৰণ প্ৰক্ৰিয়াটো ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

Q. 15. সংকৰ ধাতুবোৰৰ বিষয়ে এটি চমুকৈ টোকা লিখা। 

Ans. সংকৰ ধাতু দুটা বা ততোধিক ধাতু, বা ধাতু আৰু অধাতুৰ সমসত্ত্ব মিশ্রণেই হৈছে সংকৰ ধাতু। সংকৰ ধাতুক গোটা দ্ৰৱ বুলিও কোৱা হয়। সংকৰ ধাতুবোৰক বহুল ভাবে দুটা শ্ৰেণীত ভাগ কৰিব পাৰি :

(a) লৌহ সংকৰ ধাতু: যিবোৰ সংকৰ ধাতুৰ এটা উপাদান আইৰণ, তেনেবোৰক লৌহ সংকৰ ধাতু বোলা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে—আইৰণ আৰু কাৰ্বনৰ সংকৰ ধাতু হ’ল তীখা। আকৌ আইন, নিকেল আৰু ক্ৰমিয়ামৰ সংকৰ ধাতু হ’ল নিষ্কলংক তীখা। 

(b) অলৌহ সংকৰ ধাতু: আইৰণ উপাদান হিচাপে নথকা সংকৰ ধাতুক অলৌহ সংকৰ ধাতু বোলা হয়। উদাহৰণস্বৰূপে, মেগনেলিয়াম হ’ল এলুমিনিয়াম আৰু মেগনেছিয়ামৰ সংকৰ ধাতু ব্ৰঞ্জ হ’ল তাম আৰু টিনৰ সংকৰ ধাতু।

Q. 16. নিষ্কলংক তীখাৰ সংযুতি কি? এই সংকৰ ধাতুৰ দুটা ব্যৱহাৰ উল্লেখ কৰা।

Ans. নিষ্কলংক তীখাৰ সংযুতি―

আইৰণ (Fe)            70%

ক্রমিয়াম (Cr)            19%

নিকেল (Ni)              9%

কপাৰ (Cu)              1%

মেংগানিজ (Mn)    0.8%

কার্বন (C)           0.2%

বাচন-বৰ্তন, কটাৰী আৰু অস্ত্রোপচাৰৰ যন্ত্ৰ-পাতি নির্মাণত নিম্নলংক তীখা ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

Q. 17. এলুমিনিয়ামৰ এটা সংকৰ ধাতুৰ নাম আৰু ইয়াৰ সংযুতি লিখা। 

Ans. এলুমিনিয়ামৰ এটা সংকৰ ধাতু হ’ল ডুৰালুমিন।

ডুৰালুমিনৰ শতকৰা সংযুতি— 

এলুমিনিয়াম (AI)                 95%

কপাৰ (Cu)                           4%

মেগনেছিয়াম (Mg)         0.5%

মেংগানিজ (Mn)                 0.5%

Q. 18. কি হ’ব যেতিয়া? সমীকৰণ লিখিবা―

(i) ছ’ডিয়ামৰ টুকুৰা এটা পানীত দিলে।

Ans. ছ’ডিয়াম (Na) ধাতুৱে পানীৰ লগত সাধাৰণ উষ্ণতাতে প্রচণ্ডভাৱে বিক্রিয়া কৰে আৰু পানীক বিয়োজিত কৰি ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’ক্সাইড আৰু হাইড্ৰজেন গেছ উৎপন্ন কৰে। বিক্ৰিয়াটো ইমানেই বিস্ফ’ৰক যে বিক্ৰিয়াৰ সময়ছোৱাত উৎপন্ন হোৱা হাইড্ৰজেন গেছ তৎক্ষণাত জ্বলি শেষ হৈ যায়।

2Na (s) + 2H₂ (l) → 2NaOH (aq) + H₂ (g)

ছ’ডিয়াম  ঠাণ্ডাপানী      ছ’ডিয়াম   হাইড্ৰ’জেন হাইড্রক্সাইড

(ii) মেগানেছিয়াম বায়ুৰ পৰিৱেশত জ্বলালে।

Ans. মেগানেছিয়াম ঘৰৰ উষ্ণতাত বায়ুৰ লগত বিক্ৰিয়া নকৰে। কিন্তু তাপ প্রয়োগ কৰিলে, বায়ুৰ সংস্পৰ্শত উজ্জ্বলিত শিখাৰে জ্বলে আৰু মেগনেছিয়াম অক্সাইড উৎপন্ন কৰে ৷

2Mg (s) + O₂ (g) –তাপ→ 2MgO

মেগনেছিয়াম বায়ুৰ অক্সিজেন মেগনেছিয়াম অক্সাইড

(iii) লোহিত তন্তু আইৰণৰ ওপৰেদি উতলা পানীৰ ভাপ যাবলৈ দিলে। 

Ans. আইৰণে ঠাণ্ডা পানীৰ সৈতে বিক্ৰিয়া নকৰে। লোহিত তপ্ত আইৰণৰ ওপৰেদি পানীৰ ভাপ যাবলৈ দিওঁতে, পানীৰ ভাগৰ লগত ই বিক্ৰিয়া কৰি ফেৰ’ছ’ফেবিক অক্সাইড, Fe₃O₄ আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে।

3Fe (s) + 4H₂O → Fe₃O₄(s) + 4H₂(g)

আইৰণ   পানীৰ ভাপ  ফেৰ’ছ’ ফেৰিক অক্সাইড হাইড্ৰ’জেন

(iv) পানীত মেগনেছিয়াম এটুকুৰা দিলে। 

Ans. মেগনেছিয়াম ঠাণ্ডা পানীৰ সৈতে বিক্ৰিয়া নকৰে। উতলা পানীৰ সৈতে ই বিক্ৰিয়া কৰি মেগনেছিয়াম অক্সাইড আৰু হাইড্ৰ’জেন গেছ উৎপন্ন কৰে।

Mg (s) + H₂O (l) → MgO (s) + H₂(g) 

মেগনেছিয়াম  উতলা পানী মেগনেছিয়াম অক্সাইড হাইড্ৰ’জেন 

(v) কপাৰ ছালফেটৰ দ্ৰৱত যিংকৰ দণ্ড এডাল ডুবালে।

Ans. বেছি সক্রিয় ধাতু এটাই ইয়াৰ লৱণৰ ভ্ৰৱৰ পৰা কম সক্রিয় ধাতু এটাকে অপসাৰিত কৰিব পাৰে। কপাৰ ছালফেটৰ দ্ৰৱ এটাত যিংকৰ দণ্ড এডাল ডুবাই ৰাখিলে, বৰণহীন যিংক ছালফেট দ্ৰৱ উৎপন্ন হোৱা বাবে কপাৰ ছালফেট দ্ৰৱটোৰ নীলা ৰঙটো লাহে লাহে নোহোৱা হৈ যায় আৰু যিংকৰ দণ্ডডালত ধাতবীয় কপাৰ জমা হয়।

Zn (s) + CuSO₄ (aq) → ZnSO₄ (aq) + Cu(s) 

যিংক  কপাৰ ছালফেট জিংক ছালফেট কপাৰ (বৰণহীন দ্ৰৱ)

যিংক কপাৰতকৈ বেছি বিদ্যুত ধনাত্মক। সেইবাবে, ই 2টা ইলেক্ট্রন ত্যাগ কৰে আৰু অৱটোত Zn²⁺ আয়ন গঠন কৰে। প্ৰৱটোত থকা কিউপ্রিক আয়নে (Cu²⁺) এই ইলেক্ট্ৰ’নবোৰে গ্ৰহণ কৰে আৰু কপাৰ পৰমাণুলৈ বিজাৰিত হৈ যিংকৰ দণ্ডডালত জমা হ’বলৈ ধৰে।

Zn → Zn²⁺ 2e⁻

যিংক  যিংক আয়ন ইলেক্ট্র’ন

Cu²⁺ + 2e⁻ → Cu

কিউগ্রিক আয়ন ইলেক্ট্রন কপাৰ

গোটেই বিক্রিয়াটো তলত দিয়াৰ দৰে উপস্থাপন কৰিব পাৰি 

Zn + Cu²⁺ Zn²⁺ + Cu

(vi) কেলছিয়াম কার্বনেট অতিকৈ উত্তপ্ত কৰিলে।

Ans. বায়ুৰ অনুপস্থিতিত কেলছিয়াম কার্বনেটক গলনাংকৰ তলৰ এটা উষ্ণতাত অতিকৈ উত্তপ্ত কৰিলে, (দগ্ধীকৰণ), ই বিয়োজিত হৈ কেলছিয়াম অক্সাইড আৰু কার্বন-ডাই-অক্সাইড গেছ উৎপন্ন কৰে আৰু উদ্বায়ী অশুদ্ধিবোৰ আঁতৰি যায়।

CaCO₃ (s) –দগ্ধীকৰণ→ CaO(s) + CO₂ (g)

কেলছিয়াম কার্বনেট কেলছিয়াম অক্সাইড কার্বন-ডাই-অক্সাইড

(vii) কপাৰ অক্সাইড আৰু ক’কৰ মিশ্ৰণ উত্তপ্ত কৰিলে।

Ans. সক্রিয়তা শ্ৰেণীৰ মাজৰ অংশৰ ধাতুবোৰ (যেনে – যিংক, আইৰণ, কপাৰ, নিকেল আদি)-ৰ অক্সাইডবোৰ উত্তপ্ত কৰিলে ধাতুবোৰক মুক্ত অৱস্থাত পাব নোৱাৰি। সিহঁতক এটা বিজাৰকৰ সৈতে উত্তপ্ত কৰাটো প্ৰয়োজনীয়। কপাৰ অক্সাইড আৰু ক’ক (কাৰ্বন)ৰ মিশ্ৰণ এটা উত্তপ্ত কৰিলে শক্তিশালী বিজাৰক হিচাপে ক’কে কপাৰ অক্সাইডক মুক্ত কপাৰ ধাতুলৈ পৰিৱৰ্তন কৰে।

CuO (s) + C (s) → Cu (s) + CO (g)

কপাৰ অক্সাইড ক’ক কপাৰ ধাতু ‘কার্বন মন’ক্সাইড 

(viii) বিগলিত ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ বিদ্যুত বিশ্লেষণ কৰিলে।

Ans. বিগলিত ছ’ডিয়াম ক্ল’ৰাইডৰ বিদ্যুত বিশ্লেষণ : বিগলিত NaCl ৰ মাজেৰে বিদ্যুত প্রবাহ চালিত কৰিলে কেথ’ডত ধাতবীয় ছ’ডিয়াম

নির্গত হয়।

NaCl ⇔Na⁺ + CI⁻ (ই এটা উভমুখী বিক্রিয়া)

কেথ’ডত, Na⁺ + e⁻ → Na (বিজাৰণ) 

এন’ডত, Cl⁻ → CI (জাৰণ)

CI + CI → Cl₂